Εκατονταπυλιανή - Παροικιά
Το ιερό στολίδι της Πάρου είναι ο ναός της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής, ένα από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά μνημεία της ελληνικής γης. Βρίσκεται στο Β.Α. τμήμα της Πάρου, σε μικρή απόσταση από το λιμάνι. Πολλές παραδόσεις διασώζονται για την ίδρυση, την ονομασία και τον αρχιτέκτονα του ναού. Σύμφωνα με την επικρατούσα παράδοση, οικοδομήθηκε με απόφαση του Μεγάλου Κωνσταντίνου, για να εκπληρωθεί το τάμα της μητέρας του Αγίας Ελένης, η οποία ταξιδεύοντας το 326 μ.Χ. προς τα Ιεροσόλυμα για την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού αποβιβάστηκε λόγω θαλασσοταραχής στην Πάρο και προσευχήθηκε στην Παναγία.

Αρχικά ήταν μια σταυρική ξυλόστεγη βασιλική εκκλησία που καταστράφηκε πιθανώς από πυρκαγιά. Μεταγενέστερα, όταν επί Ιουστινιανού ανοικοδομήθηκε ο επιβλητικός ναός του 6ου αι., η επιλογή του Ιγνάτιου ως αρχιτέκτονα της Εκατονταπυλιανής μαρτυρά την αυτοκρατορική μέριμνα, αφού ο Ιγνάτιος αναφέρεται ως πρωτομάστορας της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Κατά την Φραγκοκρατία και την Τουρκοκρατία καταστράφηκε και λεηλατήθηκε επανειλημμένα. Την μεγαλύτερη όμως καταστροφή υπέστη ο ναός στους σεισμούς του 1773. Η μετέπειτα επισκευή παραμόρφωσε την αρχική επιβλητική μορφή του. Το 1959 άρχισε η αποκατάσταση της Εκατονταπυλιανής, η οποία σήμερα έχει την μορφή της εποχής του Ιουστινιανού, σταυρική βασιλική με τρούλο.

Ο ναός της Παναγίας από τα μέσα του 16ου αι. ήδη αναφέρεται με δύο ονομασίες, Καταπολιανή και Εκατονταπυλιανή. Η πρώτη σχετίζεται προφανώς με τη μνημειακή τοπογραφία και φανερώνει την τοποθεσία στην οποία είναι χτισμένος ο ναός, κοντά στην αρχαία πόλη. Η δεύτερη αναφέρεται σε παλιούς κώδικες και έγγραφα και συνδέεται με την παράδοση της ύπαρξης εκατό πυλών στο ναό. Στην αρχαιότητα υπήρχε στην ίδια θέση γυμνάσιο, όπως φαίνεται από το ψηφιδωτό που βρέθηκε εκεί (σήμερα φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Παροικιάς) και από τους αρχαίους κίονες που διακρίνονται στο δάπεδο του ναού. Από την Πρωτοχριστιανική περίοδο σώζονται ο άμβωνας και μέρη του μαρμάρινου τέμπλου, ενώ μέσα στο ιερό υπάρχει η Αγία Τράπεζα σκεπασμένη με κιβώριο πάνω σε κίονες και χτιστό επισκοπικό σύνθρονο.

Στο εσωτερικό του ναού και γύρω από αυτόν υπάρχουν διάφορα παρεκκλήσια, με παλαιότερο αυτό του Αγίου Νικολάου, που πρέπει να χτίστηκε μετά το διάταγμα περί ανεξιθρησκίας του 313 και πριν από το 326. Σπάνιο στη βυζαντινή ναοδομία και μοναδικό στον ελλαδικό χώρο είναι το βαπτιστήριο, το παρεκκλήσι με μαρμάρινη χτιστή κολυμπήθρα σε σχήμα σταυρού. Από το ζωγραφικό διάκοσμο της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής αξίζει να αναφερθούν οι τοιχογραφίες που κοσμούν το ναό και τα προσκτίσματα, που χρονολογούνται στον 7ο-8ο αι. Οι φορητές εικόνες της Παναγίας, του Χριστού και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που είναι τοποθετημένες στο τέμπλο, καλύπτονται με επαργύρωση, δωρεά του Νικόλαου Μαυρογένη, του Πάριου ηγεμόνα της Μολδαβίας και Βλαχίας κατά το 18ο αι.

Ο εντυπωσιακός ναός δεσπόζει στην πρωτεύουσα του νησιού και προσελκύει πλήθος επισκεπτών, ιδιαίτερα κατά τον εορτασμό της Παναγίας στις 15 Αυγούστου, οπότε ο θρησκευτικός εορτασμός συνοδεύεται από μεγάλο λαϊκό πανηγύρι.

Αρχαία Λατομεία - Μαράθι
Ο δρόμος που ενώνει την Παροικιά με τις Λεύκες συναντάει στο 4ο χλμ. το Μαράθι, έναν όμορφο, καταπράσινο, γραφικό οικισμό, με άσπρα σπίτια και τρεις μικρές εκκλησίες. Πολύ κοντά, στα ανατολικά του οικισμού, συναντάμε τα αρχαία λατομεία μαρμάρου. Από εδώ έβγαινε το περίφημο παριανό μάρμαρο, κύρια πηγή πλούτου για το νησί σε όλες τις περιόδους της ιστορίας, ξακουστό για την συμβολή του στην αρχιτεκτονική και κυρίως στην γλυπτική των κλασικών χρόνων. Κύριο χαρακτηριστικό του παριανού μαρμάρου είναι η καθαρότητα και η διαύγειά του. Έχει μοναδική διαφάνεια, αφού επιτρέπει στο φως να φθάσει σε βάθος 3,5 εκατοστών (στο ξακουστό ιταλικό μάρμαρο της Καράρας φθάνει στα 2,5 εκ. και στο μάρμαρο της Πεντέλης στο 1,5 εκ.).

Στο μάρμαρο της Πάρου, που ονομαζόταν λυχνίτης γιατί εξορυσσόταν από βαθιές στοές κάτω από το φως των λύχνων, έδωσαν μορφή διάσημοι γλύπτες όπως ο Φειδίας, ο Αγοράκριτος, ο Πραξιτέλης, ο Σκόπας. Από το κατάλευκο αυτό υλικό δημιουργήθηκαν τα αριστουργήματα της αρχαιότητας: η Αφροδίτη της Μήλου, ο Ερμής του Πραξιτέλη, οι Κόρες της Ακρόπολης, η Νίκη της Δήλου, ο ναός του Απόλλωνα και ο Θησαυρός των Σιφνίων στους Δελφούς, ο ναός του Δία στην Ολυμπία, ο ναός του Απόλλωνα στην Δήλο. Υπολογίζεται ότι το 70% των γλυπτών στα παράλια του Αιγαίου είναι από παριανό μάρμαρο. Η εξόρυξη του μαρμάρου είχε ήδη αρχίσει από την πρωτοκυκλαδική εποχή (3200 π.Χ. - 2000 π.Χ.), ενώ η λειτουργία των λατομείων σταμάτησε στα τέλη του 19ου αι. Σώζονται μέχρι τις μέρες μας οι διάδρομοι, οι στοές και οι επιγραφές των αρχαίων καλλιτεχνών. Σήμερα είναι δυνατή η επίσκεψη από δύο εισόδους.

Λόφος του Κάστρου - Παροικιά
Ο λόφος του μεσαιωνικού Κάστρου αποτελεί τον πυρήνα του οικισμού από την εποχή της πρώτης εγκατάστασης (4η χιλιετία π.Χ.) μέχρι σήμερα. Το Κάστρο έκτισε ο Ενετός δούκας της Νάξου Σανούδος (13ος αι.) με αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων ιερών. Η αρχαιολογική έρευνα έχει εντοπίσει εντοιχισμένα μέλη τριών αρχαϊκών ναών και δύο της κλασικής εποχής. Από αυτούς σώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα του αρχαϊκού ναού της Αθηνάς (6ου π.Χ. αι.) στην κορυφή του λόφου. Δίπλα στα θεμέλια του ναού αποκαλύφθηκε τμήμα του πρωτοκυκλαδικού οικισμού. Στη βόλτα μας στο Κάστρο θα συναντήσουμε μικρά εκκλησάκια, πολλά από αυτά ενσωματωμένα στα τείχη, όπως η Παναγία του Σταυρού, η Αγία Άννα, ο Άγιος Μάρκος, ο Άγιος Στυλιανός και ο εκπληκτικός σε αρχιτεκτονική ναός του Αγίου Κωνσταντίνου, με στεγασμένο προαύλιο και καταπληκτική θέα προς την θάλασσα, ένας από τους ωραιότερους στο Αιγαίο.

Ασκληπιείο - Παροικιά
Ο παραλιακός δρόμος (νότια κατεύθυνση) οδηγεί στον λόφο της Αγίας Άννας όπου αποκαλύφθηκε ιερό του θεού της ιατρικής Ασκληπιού του 4ου π.Χ. αι., υπαίθριο, κτισμένο γύρω από μια πηγή. Στην ίδια περιοχή σώζονται κάποια ίχνη αρχαίου ναού αφιερωμένου στον Πύθιο Απόλλωνα.

Δήλιο - Παροικιά
Βόρεια του κόλπου της Παροικιάς, σε ψηλό λόφο απέναντι από την Δήλο, ιδρύεται στις αρχές του 5ου π.Χ. αι. ιερό του Δήλιου Απόλλωνα, που αποτελείται από έναν περίβολο με βωμό, έναν ναό της Αρτέμιδας, αδελφής του Απόλλωνα, και έναν μικρό χώρο για συμπόσια. Στην περιοχή του Δηλίου βρέθηκε επίσης κυκλαδικό νεκροταφείο (3η χιλιετία π.Χ.).

Παλαιοχριστιανική Βασιλική - Παροικιά
Σε απόσταση ενός χιλιομέτρου Β.Α. της Παροικιάς, δίπλα στον δρόμο Παροικιάς - Νάουσας συναντάμε τρεις εκκλησίες του 17ου αι. που χτίστηκαν πάνω στα ερείπια μεγάλης παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής του 525 - 550 μ.Χ. Πολλά από τα μάρμαρα που χρησιμοποιήθηκαν για τον πρωτοχριστιανικό αυτό ναό προέρχονταν από ερείπια αρχαίων ναών και άλλων οικοδομημάτων.

Αρχαίο Νεκροταφείο - Παροικιά
Κατά τις πρόσφατες ανασκαφές ήρθε στο φως σπουδαίο νεκροταφείο του τέλους του 8ου π.Χ. μέχρι τον 3ο μ.Χ. αι., κοντά στο λιμάνι, επάνω σχεδόν στον παραλιακό δρόμο που περιλαμβάνει τάφους διαφόρων τύπων, από διάφορες εποχές. Το σημαντικότερο εύρημα είναι ένα πολυάνδριο (ομαδικός τάφος), μοναδικός στον χώρο του Αιγαίου που χρονολογείται στο τέλος της γεωμετρικής περιόδου (8ος π.Χ. αι.) με μια πελώρια επιτύμβια στήλη μπροστά του. Σήμερα ο χώρος λειτουργεί ως αρχαιολογικό πάρκο, ενώ στο εκθετήριο που λειτουργεί δίπλα στο νεκροταφείο ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τα ενδιαφέροντα ευρήματα καθώς και φωτογραφίες από παλαιότερες και πρόσφατες ανασκαφές.

Ενετικό Κάστρο - Νάουσα
Το κάστρο της Νάουσας ή Καστέλι, αν και μικρό, είχε πολύ μεγάλη σημασία καθώς επόπτευε όλο τον κόλπο της Νάουσας. Το θαλασσοδαρμένο Βενετσιάνικο Κάστρο (μισοβυθισμένο σήμερα) που κλείνει από βορρά το λιμάνι της Νάουσας, είναι έργο της δυναστείας των Σομμαρίπα (15ος αι.) και αποτελεί ένα ιδιότυπο οχυρωματικό έργο. Αποτελείται από λιμενοβραχίονες, ορατούς κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, που χρησίμευαν ως κυματοθραύστες, και ένα τείχος που καταλήγει σε κυκλικό πύργο, χτισμένο πάνω σε ξέρα.

Η Μυκηναϊκή Ακρόπολη στις Κουκουναριές - Νάουσα
Στην τελευταία Μυκηναϊκή περίοδο, μετά το 1200 π.Χ., ιδρύθηκε στο λόφο Κουκουναριές της Νάουσας σημαντικός οικισμός, οχυρωμένος με κυκλώπεια τείχη και ανάκτορο, ο οποίος καταστράφηκε από πυρκαγιά ύστερα από επίθεση και πολιορκία και εγκαταλείφθηκε. Ένα τμήμα του οικισμού κατοικήθηκε πάλι το 1100 π.Χ. για σύντομο χρονικό διάστημα. Μια νέα πόλη άκμασε κατά τη Γεωμετρική περίοδο (10ος-8ος αι. π.Χ.), οπότε χτίστηκε ναός της θεάς Αθηνάς.

Λόφος Του Κεφάλου - Μάρπησσα
Ανατολικά της Μάρπησσας υψώνεται ο λόφος του Κεφάλου με το μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου (17ος αι.) στην κορυφή, η ανάβαση προς το οποίο (περίπου μισή ώρα) είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες πεζοπορίες που προσφέρει η Πάρος. Λίγο πριν φθάσουμε στην κορυφή, συναντάμε κατάσπαρτες πέτρες, υπολείμματα του ενετικού κάστρου και της κατεστραμμένης πολιτείας του Κεφάλου. Εδώ παίχτηκε το 1537 η τελευταία σκηνή της ενετοκρατίας στην Πάρο, όταν ο πειρατής Μπαρμπαρόσα κατέλαβε και κατέστρεψε το κάστρο που προάσπιζαν οι Ενετοί του Σομμαρίπα. Ανάμεσα στα ερείπια του κάστρου συναντάμε ίχνη από δεκάδες κατεστραμμένα εκκλησάκια. Φτάνοντας στην κορυφή, μπορούμε να θαυμάσουμε το μοναστήρι με τις παλαιές εικόνες και το επίχρυσο ξυλόγλυπτο τέμπλο, αλλά και την μαγευτική θέα προς την ανατολική πλευρά της Πάρου. Η μονή είναι ανοιχτή τους καλοκαιρινούς μήνες μόνο τις πρωινές ώρες.

Πεταλούδες - Παροικιά
Στο 5ο περίπου χλμ. του δρόμου Παροικιά - Αλυκή μια διακλάδωση αριστερά οδηγεί στην τοποθεσία Ψυχοπιανά, όπου βρίσκεται το μοναστήρι του "Χριστού στο Δάσος". Λίγο δυτικότερα συναντάμε την κοιλάδα με τις Πεταλούδες, έναν από τους σπουδαιότερους βιότοπους στην Ελλάδα. Η περιοχή, που έχει τρεχούμενα νερά και οργιαστική βλάστηση, αποτελεί ιδανικό τόπο διαβίωσης για εκατοντάδες πεταλούδες τους καλοκαιρινούς μήνες. Eδώ θα συναντήσουμε κυρίως το είδος Panaxia quadripunstaria, που καταχρηστικά λέγεται πεταλούδα, καθώς ουσιαστικά ανήκει στις νυχτοπεταλούδες ή πεταρούδια.

Οι πεταλούδες αυτές δεν πετούν την ημέρα και περιορίζονται σε μικρές κινήσεις «βαδίζοντας» κατά κάποιο τρόπο πάνω στα δένδρα, ενώ τη νύχτα πετούν όσο απαιτείται για ανεύρεση συντρόφου και αναπαραγωγή, εξοικονομώντας ενέργεια απαραίτητη για την επιβίωσή τους, καθώς η ενήλικη πεταλούδα δεν τρέφεται καθόλου όλο το καλοκαίρι (δεν έχει άλλωστε και στομάχι) και καταναλώνει το λίπος που είχε αποθηκεύσει στο σώμα της όταν ήταν στο στάδιο της κάμπιας. Ο εξαναγκασμός των πεταλούδων σε πέταγμα με θορύβους των επισκεπτών (φωνές, παλαμάκια, σφυρίγματα) τις οδηγεί στην κατανάλωση των «καυσίμων» τους και στο θάνατο πριν φτάσουν στην ωοτοκία. Στην είσοδο της κοιλάδας διατίθεται αναψυκτήριο και ο χώρος είναι επισκέψιμος από τις 9 το πρωί έως τις 8 το βράδυ.

Μοναστήρια - Εκκλησίες
Σε κάθε γωνιά της Πάρου, από άκρη σε άκρη, τα κάτασπρα εκκλησάκια, τα ξωκλήσια και τα μοναστήρια χαρακτηρίζουν το παριανό τοπίο. Κτίστηκαν κυρίως κατά τον 16ο - 17ο αι. οπότε η Εκκλησία της Πάρου γνωρίζει μεγάλη ακμή. Πρίν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, στην Πάρο υπήρχαν, εκτός από την Εκατονταπυλιανή, και άλλοι ναοί από τους οποίους έχουν διασωθεί ο Άγιος Γεώργιος ο Θαλασσίτης στο Πίσω Λιβάδι (13ος αι.), ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου στην Μάρπησσα (1410) και η Θεοσκέπαστη στα Πρωτόρια της Νάουσας. Οι εκκλησίες της Πάρου έχουν θαυμάσιες τοιχογραφίες, αξιόλογες εικόνες και μεγάλο αρχιτεκτονικό και ιστορικό ενδιαφέρον.

Τα μοναστήρια, χώροι πίστης, αλλά και σπουδαία πνευματικά κέντρα, είναι δεμένα με την ιστορία του νησιού. Κτισμένα σε πανέμορφες, απόμακρες τοποθεσίες μοιάζουν εξωτερικά με απόρθητα φρούρια. Τον καιρό της τουρκοκρατίας λειτουργούσαν στην Πάρο περίπου 35 μοναστήρια. Σήμερα παραμένουν σε λειτουργία πέντε. Το μοναστήρι της Λογγοβάρδας, στον δρόμο Παροικιάς - Νάουσας, είναι ανδρικό κοινόβιο, φημισμένο για την πνευματική του προσφορά και την βοήθεια που πρόσφερε στους νησιώτες στα χρόνια της γερμανικής κατοχής. Άλλα μοναστήρια σε λειτουργία είναι των Θαψανών, νότια του Έλητα, του Αγίου Αρσενίου (του Χριστού στο Δάσος), νότια της Παροικιάς, όπου βρίσκεται και ο τάφος του Αγίου Αρσενίου, προστάτη του νησιού, του Ταξιάρχη, βόρεια της Παροικιάς και των Αγίων Θεοδώρων, ανατολικά της Αγκεριάς.

Δημοτική Βιβλιοθήκη Πάρου - Παροικιά
Η Γενική Συλλογή αποτελείται από 11.000 περίπου τίτλους βιβλίων, οι οποίοι εμπλουτίζονται και ανανεώνονται διαρκώς και αφορούν σε όλους τους τομείς γνώσης. Έχει πλούσιο τμήμα αρχειακού υλικού για την ιστορία και τον πολιτισμό της Πάρου και ειδικό τμήμα για τον αρχαίο παριανό ποιητή Αρχίλοχο. Η βιβλιοθήκη λειτουργεί ως δανειστική, αλλά και ως αναγνωστήριο, ενώ διαθέτει και 4 ηλεκτρονικούς υπολογιστές και στεγάζεται σε ένα όμορφο αναπαλαιωμένο κτίριο, μέσα στον παραδοσιακό οικισμό της Παροικιάς.

Τηλέφωνο: 22840 23373